رهبر معظم انقلاب در دیدار مسئولان جامعه الزهرا (س) مجدداً بر مسئله و موضوع مهم تحول در حوزه‌های علمیه تأکید فرمودند. حوزه‌های علمیه به عنوان نهادهای کلیدی در تربیت فقهی و علمی جامعه اسلامی، همواره در کانون توجه رهبران دینی و علمی قرار دارد. حضرت آقا تحول در حوزه‌های علمیه را امری مهم و قابل توجه می‌دانند. این یادداشت به بررسی ابعاد مختلف بیانات ایشان درباره تحول در حوزه علمیه، پیشینه این تحول و راهکارهای پیشنهادی می‌پردازد.

۱. پیشینه تحول در حوزه علمیه

تحول در حوزه‌های علمیه یک موضوع تاریخی و مستمر است که ریشه در نیازهای اجتماعی و فرهنگی جوامع اسلامی دارد. در تاریخ، حوزه‌های علمیه همواره با چالش‌ها و تغییرات مختلفی روبرو بوده‌اند. از دوره‌های اولیه اسلام که علمای بزرگ به تربیت شاگردان می‌پرداختند تا دوره‌های معاصر، همواره نیاز به نوآوری و تطابق با زمانه احساس شده است. از این روست که همواره در گام‌های مهمی در تاریخ شاهد این بوده‌ایم که حوزه‌های علمیه در مناطق و شهرهای مختلف هر کدام در یکی از بازه‌های زمانی به شهرت خاصی می‌رسیدند که این شهرت یابی‌ها مرهون تحول آفرینی‌هایی است که مراجع تقلید و عالمان دینی در هر عصری ایفا می‌کردند.

در قرن بیستم و به ویژه پس از انقلاب اسلامی ایران، تحولات عمده‌ای در حوزه‌های علمیه صورت گرفت. تأسیس نهادهای جدید آموزشی، گسترش رشته‌های علمی و توجه به نیازهای اجتماعی از جمله این تحولات بوده است. با این حال، رهبر انقلاب اسلامی بر این نکته تأکید دارند که این تحولات باید ادامه یابد و به صورت عمیق‌تری پیگیری شود. تحولاتی که می‌تواند حوزه‌های علمیه را به عنوان یکی از مراکز مهم علمی جهان تبدیل به تولید کننده و پیش برنده سایر علوم در چارچوب و ذیل دیدگاه الهی و اسلامی باشد.

۲. ضرورت تحول در حوزه‌های علمیه

رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنرانی‌های خود، ضرورت تحول در حوزه‌های علمیه را به عنوان یک نیاز اساسی مطرح کرده‌اند. ایشان با اشاره به تغییرات سریع اجتماعی و فرهنگی در جهان، بر این نکته تأکید دارند که حوزه‌ها باید با زمانه خود هماهنگ شوند.

تحول در حوزه علمیه به معنای بازنگری در محتوای درسی، روش‌های آموزشی و شیوه‌های تربیتی است. به این معنا که جهان در عصری قرار دارد که به لحاظ پیشرفت‌های تکنولوژی و گسترده، می‌بایست بتواند بهترین پاسخ‌ها و راهکارها را برای مسائل و موضوعات ارائه دهد. چه بهتر آن که حوزه‌های علمیه خود بتوانند زمینه ساز و پیش برنده بسیاری از پیشرفت‌ها در جامعه باشند. تحول در حوزه‌های علمیه از این جهت به شدت حائز اهمیت تلقی می‌گردد.

۳. توجه به نیازهای جامعه

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای همواره بر لزوم پاسخگویی حوزه‌های علمیه به نیازهای واقعی جامعه تأکید دارند. ایشان می‌فرمایند: “حوزه علمیه برای مردم و تبلیغ و پیش‌بُرد دین و ایجاد حاکمیت دینی است که با توجه به در حال تحول بودن جامعه، حوزه علمیه هم باید برای انجام صحیح وظایف خود روزآمد شود.” این رویکرد نیازمند تحولی جدی در محتوای درسی و رویکردهای آموزشی حوزه‌هاست، به‌طوری‌که طلاب بتوانند با چالش‌های روز جامعه آشنا شوند و راهکارهای مؤثری ارائه دهند.

۴. توسعه علوم جدید

رهبر معظم انقلاب اسلامی بر اهمیت آشنایی طلاب با علوم جدید و روز تأکید دارند. ایشان معتقدند: “طلاب باید با معارف روزگار خودشان آشنا بشوند و علوم روز را بشناسند.” این امر به ویژه در زمینه‌های علوم انسانی، اجتماعی و فناوری اطلاعات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ایشان به ضرورت ایجاد رشته‌های جدید و به‌روز در حوزه‌های علمیه اشاره کرده و بر لزوم نوآوری در برنامه‌های آموزشی تأکید دارند.

۵. نقش اساتید و مدرسان

رهبر انقلاب اسلامی بر نقش اساتید و مدرسان در تحول حوزه‌های علمیه تأکید دارند. ایشان می‌فرمایند: “ما از دانشگاه‌ها میخواهیم که فعالیت خودشان را با نیازهای جامعه تطبیق دهند. با دانشگاه، با اساتید، با دانشجوها که مواجه میشویم، این را مکرر از اینها میخواهیم؛ میگوئیم رشته‌های علمی‌تان را بر نیازهای جامعه منطبق کنید، ببینید چه لازم داریم. این در مورد حوزه‌ها به طریق اولی‌ صادق است.” این امر به طلاب کمک می‌کند تا بهتر و عمیق‌تر به مباحث علمی بپردازند و از روش‌های آموزشی متنوع بهره‌مند شوند. همچنین، ایشان بر لزوم ارتقاء سطح علمی و اخلاقی اساتید تأکید دارند تا آن‌ها بتوانند به عنوان الگوهای مناسب برای طلاب عمل کنند.

۶. توجه به تربیت اخلاقی و معنوی

تحول در حوزه علمیه تنها محدود به محتوای علمی نیست، بلکه باید به تربیت اخلاقی و معنوی طلاب نیز توجه شود. رهبر معظم انقلاب بر اهمیت تربیت فکری و اخلاقی طلاب تأکید دارند و می‌فرمایند: “در زمینه‌های گوناگون، امروز نیاز وجود دارد؛ هم برای نظام اسلامی، هم در سطح کشور، هم در سطح جهان. تبیین معرفت‌شناسی اسلام، تفکر اقتصادی و سیاسی اسلام، مفاهیم فقهی و حقوقی‌ای که پایه‌های آن تفکر اقتصادی و سیاسی را تشکیل میدهد، نظام تعلیم و تربیت، مفاهیم اخلاقی و معنوی، غیره، غیره، همه‌ی اینها باید دقیق، علمی، قانع کننده و ناظر به اندیشه‌های رائج جهان آماده و فراهم شود؛ این کار حوزه‌هاست. با اجتهاد، این کار عملی است. اگر ما این کار را نکنیم، به دست خودمان کمک کرده‌ایم به حذف دین از صحنه‌ی زندگی بشر؛ به دست خودمان کمک کرده‌ایم به انزوای روحانیت. این، معنی تحول است. این حرکت نوبه‌نوی اجتهادی، اساس تحول است.” این امر نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و مدون در زمینه‌های تربیتی و اخلاقی است.

۷. همکاری با نهادهای علمی و پژوهشی

رهبر انقلاب اسلامی بر لزوم همکاری حوزه‌های علمیه با نهادهای علمی و پژوهشی تأکید دارند. ایشان می‌فرمایند: “یکی از عیوب کار ما اهل حوزه، همیشه انفرادی کار کردن بوده؛ حتّی آنجایی هم که جمعیّتی از ما جمع میشدند -فرض کنید پای یک درس- هرکدام برای خودشان کار میکردند. کار مشترک ماها منحصر بوده در مباحثه که یک درس را دو نفر، سه نفر با همدیگر مباحثه کنند؛ وَالّا در -به‌اصطلاح- کارکرد علمی و گرفتن محصول علمی، همکاری مشترک و هم‌فکری در بین مجموعه‌های حوزوی ما رایج نبوده. درحالی‌که در دنیا -بخصوص دنیای غرب- این‌جوری نیست؛ آنجا کارهای مشترک، زیاد انجام میگیرد. حتّی گاهی مثلاً فرض کنید کارهایی طرّاحی میشود که از ده‌ها جزء یک محصول واحد، هر جزئی به یک مجموعه‌ای واگذار میشود؛ بعد کسانی هستند که آن محصولات کار این مجموعه‌ها را میگیرند و آن محصول نهایی را از مجموع اینها به دست می‌آورند؛ یعنی این‌جور طرّاحی میکنند. خب، پیدا است که این‌جور کار کردن آثارش خیلی بهتر و بیشتر است. خوشبختانه ملاحظه میشود که حوزه در این جهت دارد حرکت میکند؛ یعنی این کار شما مصداقی از همین همکاری است. کاری بشود که این به‌معنای واقعی کلمه همکاری باشد؛ یعنی همه با هم همکاری کنند، ذهنها به کمک یکدیگر بیایند و یک محصول مطلوبی بیرون بیاید.” این همکاری نه تنها به بهبود کیفیت آموزش و پژوهش در حوزه‌ها کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به ارتقاء سطح علمی جامعه نیز منجر شود.

۸. راهکارهای پیشنهادی برای تحول در حوزه علمیه

به طور عمده می‌توان چهار پیشنهاد را برای تحول در حوزه‌های علمیه پیشنهاد داد:

۸.۱- برنامه‌های آموزشی نوین: طراحی و اجرای برنامه‌های آموزشی جدید که شامل علوم انسانی و اجتماعی، فناوری و علوم تجربی باشد.

۸.۲- توسعه پژوهش‌های کاربردی: تشویق طلاب به انجام پژوهش‌های کاربردی که به حل مسائل اجتماعی و اقتصادی کمک کند.

۸.۳- تقویت ارتباطات بین‌المللی: ایجاد ارتباط با حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های معتبر در سطح بین‌المللی برای تبادل تجربیات و اطلاعات.

۸.۴- توجه به رسانه و فناوری: آموزش طلاب در زمینه استفاده از رسانه‌های جدید و فناوری اطلاعات برای ترویج مفاهیم دینی و علمی.

جمع بندی

بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره تحول در حوزه علمیه نشان‌دهنده یک رویکرد جامع و متعادل به مسائل علمی، اجتماعی و اخلاقی است. ایشان بر لزوم تغییرات بنیادین در حوزه‌ها تأکید دارند تا این نهادها بتوانند به خوبی به نیازهای جامعه پاسخ دهند و در مسیر پیشرفت و توسعه فرهنگی کشور نقش مؤثری ایفا کنند. تحقق این اهداف نیازمند همکاری و همفکری تمامی دست‌اندرکاران، اساتید و طلاب است.